Header Ads Widget

Shemushi Class 10 Sanskrit Solutions Shemushi Chapter 3 | शेमुषी कक्षा 10 संस्कृत भाग 2 पाठ 3 | व्यायामः सर्वदा पथ्यः | vyayamah sarwada pathyah

शेमुषी कक्षा 10 संस्कृत भाग 2 पाठ 3 | Shemushi Class 10 Sanskrit Solutions
Shemushi Chapter 3 | व्यायामः सर्वदा पथ्यः | vyayamah sarwada pathyah

व्यायामः सर्वदा पथ्यः | vyayamah sarwada pathyah



Shemushi Class 10 Sanskrit व्यायामः सर्वदा पथ्यः Textbook Questions and Answers

प्रश्न 1. एकपदेन उत्तरं लिखत

(क) परमम् आरोग्यं कस्मात् उपजायते?

(ख) कस्य मांसं स्थिरीभवति?

(ग) सदा कः पथ्यः?

(घ) कैः पुंभिः सर्वेषु ऋतुषु व्यायामः कर्तव्यः?

(ङ) व्यायामस्विन्नगात्रस्य समीपं के न उपसर्पन्ति?

उत्तराणि-

(क) व्यायामात्।

(ख) व्यायामाभिरतस्य।

(ग) व्यायामः।

(घ) आत्महितैषिभिः।

(ङ) व्याधयः।

 

प्रश्न 2.  अधोलिखितानां प्रश्नानाम् उत्तराणि संस्कृतभाषया लिखत

(क) कीदृशं कर्म व्यायामसंज्ञितम् कथ्यते?

उत्तरम् : शरीरायासजननं कर्म व्यायामसंज्ञितम् कथ्यते।

 (ख) व्यायामात् किं किमुपजायते ?

उत्तरम्- व्यायामात् श्रमक्लमपिपासोष्णशीतादीनां सहिष्णुता आरोग्यं चोपजायते।

 (ग) जरा कस्य सकाशं सहसा न समधिरोहति?

उत्तरम्- जरा व्यायामाभिरतस्य सकाशं सहसा न समधिरोहति।

(घ) कस्य विरुद्धमपि भोजनं परिपच्यते?

उत्तरम्- नित्यं व्यायाम कुर्वतः विरुद्धमपि भोजनं परिपच्यते।

(ङ) कियता बलेन व्यायामः कर्तव्यः?

उत्तरम्- अर्धबलेन व्यायामः कर्तव्यः।

 (च) अर्धबलस्य लक्षणम् किम् ?

उत्तरम्- व्यायामं कुर्वतः जन्तोः हृदिस्थानास्थितः वायुः यदा वक्त्रं प्रपद्यते, तद् अर्धबलस्य लक्षणम्।

 

शेमुषी कक्षा 10 संस्कृत भाग 2 पाठ 3 Shemushi Class 10 Sanskrit Solutions
Shemushi Chapter 3 व्यायामः सर्वदा पथ्यः
Shemushi Class 10 Sanskrit व्यायामः सर्वदा पथ्यः Textbook Questions and Answers
 

प्रश्न 3. उदाहरणमनुसृत्य कोष्ठकगतेषु पदेषु तृतीयाविभक्तिं प्रयुज्य रिक्तस्थानानि पूरयत यथा-व्यायामः .......... हीनमपि सुदर्शनं करोति। (गुण)

व्यायामः गुणैः हीनमपि सुदर्शनं करोति।

(क) ............ व्यायामः कर्त्तव्यः। (बलस्यार्ध)

(ख) .......... सदृशं किञ्चित् स्थौल्यापकर्षणं नास्ति। (व्यायाम)

(ग) ............ विना जीवनं नास्ति। (विद्या)

(घ) सः ............. खञ्जः अस्ति। (चरण)

(ङ) सूपकारः .............. भोजनं जिघ्रति। (नासिका)

उत्तराणि-

(क) बलस्यार्धेन व्यायामः कर्त्तव्यः।

(ख) व्यायामेन सदृशं किञ्चित् स्थौल्यापकर्षणं नास्ति।।

(ग) विद्यया विना जीवनं नास्ति।

(घ) सः चरणेन खञ्जः अस्ति।

(ङ) सूपकारः नासिकया भोजनं जिघ्रति।

 

प्रश्न 4. स्थूलपदमाधृत्य प्रश्ननिर्माणं कुरुत-

(क) शरीरस्य आयासजननं कर्म व्यायामः इति कथ्यते।

(ख) अरयः व्यायामिनं न अर्दयन्ति।

(ग) आत्महितैषिभिः सर्वदा व्यायामः कर्तव्यः।

(घ) व्यायाम कुर्वतः विरुद्धं भोजनम् अपि परिपच्यते।

(ङ) गात्राणां सुविभक्तता व्यायामेन संभवति।

उत्तराणि-

(क) कस्य आयासजननं कर्म व्यायामः इति कथ्यते?

(ख) के व्यायामिनं न अर्दयन्ति?

(ग) कैः सर्वदा व्यायामः कर्तव्यः?

(घ) व्यायाम कुर्वतः कीदृशं भोजनम् अपि परिपच्यते?

(ङ) केषां सुविभक्तता व्यायामेन संभवति?

 

शेमुषी कक्षा 10 संस्कृत भाग 2 पाठ 3 Shemushi Class 10 Sanskrit Solutions
Shemushi Chapter 3 व्यायामः सर्वदा पथ्यः
Shemushi Class 10 Sanskrit व्यायामः सर्वदा पथ्यः Textbook Questions and Answers
 

प्रश्न 5. 'व्यायामस्य लाभाः' इति विषयमधिकृत्य पञ्चवाक्येषु एकम् अनुच्छेदं लिखत।

उत्तरम्- व्यायामः सर्वदा लाभदायकः भवति। व्यायामात् श्रमक्लम-पिपासोष्ण-शीतादीनां सहिष्णुता तथा परमम् आरोग्यम् उपजायते। व्यायामिनं पुरुषम् अरयः बलात् न अर्दयन्ति। व्यायामाभिरतस्य च मांसं स्थिरीभवति। व्यायाम कुर्वतः विदग्धमविदग्धं वा भोजनमपि परिपच्यते।

 

 

प्रश्न 6. (अ) निम्नलिखितानाम् अव्ययानाम् रिक्तस्थानेषु प्रयोगं कुरुत

सहसा, अपि, सदृशं, सर्वदा, यदा, सदा, अन्यथा ।

(क) ............. व्यायामः कर्त्तव्यः।

(ख) ............. मनुष्यः सम्यक्रूपेण व्यायाम करोति तदा सः ............. स्वस्थः तिष्ठति।

(ग) व्यायामेन असुन्दराः ..................... सुन्दराः भवन्ति।

(घ) व्यायामिनः जनस्य सकाशं वार्धक्यं ................. नायाति।

(ङ) व्यायामेन ................... किञ्चित् स्थौल्यापकर्षणं नास्ति।

(च) व्यायाम समीक्ष्य एव कर्तव्यम् ................... व्याधयः आयान्ति।

उत्तराणि-

 (क) सर्वदा व्यायामः कर्तव्यः।

(ख) यदा मनुष्यः सम्यक्रूपेण व्यायाम करोति तदा सः सदा स्वस्थः तिष्ठति।

(ग) व्यायामेन असुन्दराः अपि सुन्दराः भवन्ति।

(घ) व्यायामिनः जनस्य सकाशं वार्धक्यं सहसा नायाति।

(ङ) व्यायामेन सदृशं किञ्चित् स्थौल्यापकर्षणं नास्ति।

(च) व्यायाम समीक्ष्य एव कर्तव्यम् अन्यथा व्याधयः आयान्ति।

 

(आ) उदाहरणमनसत्य वाच्यपरिवर्तनं करुत

यथा - आत्महितैषिभिः व्यायामः क्रियते।

    आत्महितैषिणः व्यायामं कुर्वन्ति।

1. बलवता विरुद्धमपि भोजनं पच्यते। (कर्तृवाच्यम्)

2. जनैः व्यायामेन कान्तिः लभ्यते। (कर्तृवाच्यम्)

3. मोहनेन पाठः पठ्यते। (कर्तृवाच्यम्)

4. लतया गीतं गीयते। (कर्तृवाच्यम्)

उत्तराणि-                                   

1. बलवता विरुद्धमपि भोजनं पच्यते।

    बलवान् विरुद्धमपि भोजनं पचति।

2. जनैः व्यायामेन कान्तिः लभ्यते।

    जना: व्यायामेन कान्तिम् लभन्ते।

3. मोहनेन पाठः पठ्यते।  

   मोहनः पाठं पठति।

4. लतया गीतं गीयते।  

   लता गीतं गायति।

 

प्रश्न 7. अधोलिखितेषु तद्धितपदेषु प्रकृति/प्रत्ययं च पृथक् कृत्वा लिखत -

उत्तराणि-

शब्द

प्रकृति

प्रत्यय

पथ्यतमः

पथ्य

तमप्

सहिष्णुता

सहिष्णु

तल्

अग्नित्वम्

अग्नि

त्व

स्थिरत्वम्

स्थिर

त्व

लाघवम्

लघु

अण्

 

शेमुषी कक्षा 10 संस्कृत भाग 2 पाठ 3 Shemushi Class 10 Sanskrit Solutions
Shemushi Chapter 3 व्यायामः सर्वदा पथ्यः
Shemushi Class 10 Sanskrit व्यायामः सर्वदा पथ्यः Textbook Questions and Answers
 

 

व्यायामः सर्वदा पथ्यः पाठ का हिन्दी अनुवाद Summary and Translation in Hindi

व्यायामः सर्वदा पथ्यः पाठ  के श्लोकों का अन्वय, शब्दार्थ हिन्दी अनुवाद

 

1. शरीरायासजननं कर्म व्यायामसंज्ञितम्।

तत्कृत्वा तु सुखं देहं विमृद्नीयात् समन्ततः॥

अन्वय-

शरीरायासजननं कर्म व्यायामसंज्ञितम् (कथ्यते)।

तत्कृत्वा तु देहं सुखम् समन्ततः विमृद्नीयात्।

हिन्दी अनुवाद-

 शारीरिक परिश्रम से उत्पन्न (थकावट पैदा करने वाला) कार्य व्यायाम नाम से जाना जाता है अर्थात् उसे व्यायाम कहते हैं। उसे (व्यायाम को) करके सुखपूर्वक (सहज रूप से) शरीर की पूरी तरह से (शरीर के सभी अंगों की) मालिश करनी चाहिए।

कठिन शब्दार्थ-

शरीरायासजननम् = शारीरिक परिश्रम से उत्पन्न (गात्रे श्रमेणोत्पन्नम्)।

संज्ञितम् = नाम से कहा जाता है (नामधेयम्)।

देहम् = शरीर की (शरीरम्)।

समन्ततः = पूरी तरह से (सर्वतः)।

विमृद्नीयात् = मालिश करनी चाहिए (मर्दनं कुर्यात्)।

 

 

2. शरीरोपचयः कान्तिर्गात्राणां सुविभक्तता।

दीप्ताग्नित्वमनालस्यं स्थिरत्वं लाघवं मृजा॥

अन्वय-

(व्यायामेन) शरीरोपचयः, कान्तिः, गात्राणां सुविभक्तता, दीप्ताग्नित्वम्, अनालस्यम्, स्थिरत्वम्, लाघवम्, मजा (च आयाति)।

हिन्दी अनुवाद-

व्यायाम एवं मालिश करने से शरीर में वृद्धि, चमक, शारीरिक सौन्दर्य, भूख लगना, स्फूर्ति, स्थिरता तथा हल्कापन आदि आता है। (इसलिए मनुष्य को हमेशा नियमित व्यायाम/मालिश आदि करना चाहिए।)

 कठिन शब्दार्थ-

शरीरोपचयः = शरीर में वृद्धि (गात्रस्य अभिवृद्धिः)।

कान्तिः = चमक (आभा)।

गात्राणाम् = शरीर के अंगों का (अङ्गानाम्)।

सुविभक्तता = शारीरिक सौन्दर्य, सुगठन (शारीरिकं सौष्ठवम्)।

दीप्ताग्नित्वम् = जठराग्नि का प्रदीप्त होना अर्थात् भूख लगना (जठराग्नेः प्रवर्धनम्)।

अनालस्यम् = आलस्यहीनता, स्फूर्ति (आलस्यहीनता)।

लाघवम् = हल्कापन (स्फूर्तिः)।

मृजा = स्वच्छ करना (स्वच्छीकरणम्)।

 

3. श्रमक्लमपिपासोष्ण-शीतादीनां सहिष्णुता।

आरोग्यं चापि परमं व्यायामादुपजायते॥

अन्वय-

व्यायामात् श्रमक्लमपिपासोष्णशीतादीनां सहिष्णुता परमम् च आरोग्यम् अपि उपजायते।

हिन्दी अनुवाद-

व्यायाम से थकान, ‘प्यास, गर्मी, सर्दी आदि की सहनशीलता और परम आरोग्यता अर्थात् रोगहीनता भी उत्पन्न होती है। (अतः हमें नियमित व्यायाम करना चाहिए।)

कठिन शब्दार्थ :

श्रमक्लमः = थकान, परिश्रम से उत्पन्न शिथिलता (श्रमजनितं शैथिल्यम्)।

पिपासा = प्यास (पातुम् इच्छा)।

उष्ण: = गर्मी (तापः)।

शीतादीनाम् = सर्दी आदि की (शैत्यादीनाम्)।

सहिष्णुता = सहन करने की शक्ति (सहत्वं/सोढुं क्षमता)।

परमम् = महान् (अत्यधिकम्)।

आरोग्यम् = रोगहीनता (नीरोगता)।

उपजायते = उत्पन्न होती है (सम्भवति)।

 

4. न चास्ति सदृशं तेन किञ्चित्स्थौल्यापकर्षणम्।

न च व्यायामिनं मर्त्यमर्दयन्त्यरयो बलात्॥

अन्वय-

च तेन सदृशं स्थौल्यापकर्षणम् किञ्चित् न अस्ति। न च व्यायामिनं मर्त्यम् अरयः बलात् अर्दयन्ति।

हिन्दी अनुवाद-

उस (व्यायाम) के समान मोटापे को दूर करने वाला कुछ.भी (साधन) नहीं है। और व्यायाम करने वाले मनुष्य को शत्रुगण भी बलपूर्वक नहीं कुचल सकते हैं। (अतः हमें हमेशा व्यायाम करना चाहिए।)

कठिन शब्दार्थ-

किञ्चित् = कुछ भी (किमपि)।

स्थौल्यापकर्षणम् = मोटापे को दूर करने वाला (पीनताम् दूरीकरणम्)।

व्यायामिनम् = व्यायाम करने वाले को (व्यायामनिरतम्)।

मर्त्यम् = मनुष्य को (मानवम्)।

अरयः = शत्रुगण (शत्रवः)।

अर्दयन्ति = कुचल डालते हैं (पीडयन्ति)।

 

5. न चैनं सहसाक्रम्य जरा समधिरोहति।

स्थिरीभवति मांसं च व्यायामाभिरतस्य च॥

अन्वय-

जरा च एनम् सहसा आक्रम्य न समधिरोहति। व्यायामाभिरतस्य च मांसं स्थिरीभवति।

हिन्दी अनुवाद-

व्यायाम करने वाले को बुढ़ापा भी अचानक आक्रमण करके नहीं घेर लेता है तथा व्यायाम में तल्लीन होने वाले का मांस भी स्थिर (शान्त) रहता है। (अतः व्यायाम हमेशा लाभदायक होता है।)

कठिन शब्दार्थ-

जरा = बुढ़ापा (वार्धक्यम्)।

एनम् = उसकी (इमम्)।

आक्रम्य = आक्रमण/हमला करके (आक्रमणं कृत्वा)।

समधिरोहति = ऊपर, घेर लेती है (आरूढं भवति)।

अभिरतस्य = तल्लीन होने वाले का (संलग्नस्य)।

स्थिरीभवति = शान्त होता है (शान्तः जायते)।


शेमुषी कक्षा 10 संस्कृत भाग 2 पाठ 3 Shemushi Class 10 Sanskrit Solutions
Shemushi Chapter 3 व्यायामः सर्वदा पथ्यः
Shemushi Class 10 Sanskrit व्यायामः सर्वदा पथ्यः Textbook Questions and Answers

  

6. व्यायामस्विनगात्रस्य पदभ्यामुदवर्तितस्य च।

व्याधयो नोपसर्पन्ति वैनतेयमिवोरगाः

वयोरूपगुणैीनमपि कुर्यात्सुदर्शनम्॥

अन्वय-

व्यायामस्विनगात्रस्य पद्भ्यामुवर्तितस्य च व्याधयः वैनतेयम् उरगाः इव न उपसर्पन्ति। वयोरूपगुणैः हीनम अपि सदर्शनं कर्यात।।

हिन्दी अनुवाद-

व्यायाम करने से उत्पन्न पसीने से लथपथ शरीर वाले के और दोनों पैरों को ऊपर उठाकर व्यायाम करने वाले के पास रोग उसी प्रकार नहीं जाते हैं जिस प्रकार गरुड़ के पास साँप नहीं जाते हैं। अतः व्यायाम आयु, रूप और गुण से रहित व्यक्ति को भी सुन्दर दिखाई देने वाला बना देता है। (अतः यथाशक्ति व्यायाम हमेशा करना चाहिए।)

कठिन शब्दार्थ-

व्यायामस्विन्नगात्रस्य = व्यायाम करने से उत्पन्न पसीने से लथपथ शरीर वाले के (परिश्रमजन्यस्वेदसिक्तशरीरस्य)।

पद्भ्यामुवर्तितस्य = दोनों पैरों से ऊपर उठने वाले व्यायाम करने वाले के (पादाभ्याम् उन्नमितस्य)।

व्याधयः = रोग (रोगाः)।

वैनतेयम् = गरुड़ के (गरुडम्)।

उरगाः = सर्प, साँप (सर्पाः)।

न उपसर्पन्ति = पास नहीं जाते हैं (समीपं न गच्छन्ति)।

वयः = आयु (आयुः)।

सुदर्शनम् = सुन्दर दिखाई देने वाला (शोभनीयम्)।

 

7. व्यायाम कुर्वतो नित्यं विरुद्धमपि भोजनम्।

विदग्धमविदग्धं वा निर्दोषं परिपच्यते॥

अन्वय-

नित्यं व्यायाम कुर्वत: विदग्धम् अविदग्धं वा विरुद्धमपि भोजनं निर्दोषं परिपच्यते।

हिन्दी अनुवाद-

रोजाना व्यायाम करने वाले व्यक्ति को भली प्रकार पका हुआ अथवा नहीं पका हुआ और आवश्यकता से अधिक (विरुद्ध) भोजन भी बिना किसी दोष के पच जाता है।

कठिन शब्दार्थ -

नित्यम् = हमेशा (सदैव)।

कुर्वतः = करते हुए (कुर्वाणस्य)।

विदग्धम् = भली प्रकार पके हुए (सुपक्वम्)।

विरुद्धम् = आवश्यकता से अधिक भारी (प्रतिकूलम्)।

परिपच्यते = अच्छी प्रकार से पच जाता है (जीर्यते)।

 

8. व्यायामो हि सदा पथ्यो बलिनां स्निग्धभोजिनाम्।

स च शीते वसन्ते च तेषां पथ्यतमः स्मृतः॥

अन्वय-

व्यायामः बलिनां स्निग्धभोजिनां हि सदा पथ्यः। स च शीते वसन्ते च तेषां पथ्यतमः स्मृतः।

हिन्दी अनुवाद-

व्यायाम बलशाली और मधुर भोजन करने वालों के लिए निश्चय ही हमेशा लाभदायक होता है। और वह (व्यायाम) सर्दी में और वसन्त में उनके लिए सबसे अधिक लाभदायक माना गया है।

कठिन शब्दार्थ –

बलिनाम् = बलशालियों का (शक्तिशालिनाम्)।

स्निग्धभोजिनाम् = मधुर भोजन करने वालों का (स्नेहयुक्त अशनानि खादताम्)।

पथ्यः = कल्याणकारी, लाभदायक (हितकरः)।

शीते = सर्दी में (शरदि)।

स्मृतः = माना गया है (मन्यते)।

 

 

9. सर्वेष्वृतुष्वहरहः पुम्भिरात्महितैषिभिः।

बलस्यार्थेन कर्त्तव्यो व्यायामो हन्त्यतोऽन्यथा॥

अन्वय-

आत्महितैषिभिः पुम्भिः सर्वेषु ऋतुषु अहरहः बलस्य अर्धेन व्यायामः कर्त्तव्यः, अतः अन्यथा . (व्यायामः) हन्ति।

हिन्दी अनुवाद-

अपना कल्याण (भला) चाहने वाले पुरुषों के द्वारा सभी ऋतुओं में प्रतिदिन अपने बल के आधे भाग के समान ही व्यायाम करना चाहिए, इससे अधिक व्यायाम मनुष्य को नष्ट कर देता है ।

कठिन शब्दार्थ-

आत्महितैषिभिः = अपना कल्याण चाहने वालों के द्वारा (स्वकीयं हितम् अभिलाषुकैः)।

पुम्भिः = पुरुषों के द्वारा (पुरुषैः)।

अहरहः = प्रतिदिन (प्रतिदिनम्)।

हन्ति = नष्ट कर देता है (नाशयति)।

  

10. हृदिस्थानास्थितो वायुर्यदा वक्त्रं प्रपद्यते।

व्यायाम कुर्वतो जन्तोस्तबलार्धस्य लक्षणम्॥

अन्वय-

व्यायामं कुर्वतः जन्तोः हृदिस्थानास्थितः वायुः यदा वक्त्रं प्रपद्यते तबलार्धस्य लक्षणम्।

हिन्दी अनुवाद-

व्यायाम करते हुए मनुष्य के हृदय-स्थान में स्थित वायु जब मुख में पहुँच जाती है तब वह बलार्ध का लक्षण है अर्थात् वह उसके बल का आधा भाग कहलाता है।

कठिन शब्दार्थ-

जन्तोः = मनुष्य के (प्राणिनः)।

हृदिस्थानास्थितः = हृदय-स्थान में स्थित (हृदयस्थले विद्यमानः)।

वक्त्रम् = मुख में (मुखम्)।

प्रपद्यते = पहुँच जाती है (प्रवतेते)।

 

11. वयोबलशरीराणि देशकालाशनानि च।

समीक्ष्य कुर्याद् व्यायाममन्यथा रोगमाप्नुयात्॥

अन्वय-

वयोबलशरीराणि देश-काल-अशनानि च समीक्ष्य व्यायाम कुर्याद्, अन्यथा रोगम् आप्नुयात्।

हिन्दी अनुवाद-

उम्र, बल, शरीर, देश, काल और भोजन का विचार करके अर्थात् देखकर ही व्यायाम करना चाहिए अन्यथा रोग प्राप्त करें अर्थात् इनको देखे बिना यदि व्यायाम किया जाता है तो वह हानिकारक होता है। 

कठिन शब्दार्थ-

वयः = उम्र (आयुः)।

बल = ताकत (शक्तिः)।

शरीराणि = शरीर (गात्राणि)।

देश = स्थान (स्थानम्)।

कालः = समय (समयः)।

अशनानि = भोजन (आहाराः/भोजनानि)।

समीक्ष्य = अच्छी प्रकार से देखकर (परीक्ष्य)।

आप्नुयात् = प्राप्त करें (लभताम्)।

 

धन्यवाद ।

शेमुषी कक्षा 10 संस्कृत भाग 2 पाठ 3 Shemushi Class 10 Sanskrit Solutions
Shemushi Chapter 3 व्यायामः सर्वदा पथ्यः
Shemushi Class 10 Sanskrit व्यायामः सर्वदा पथ्यः Textbook Questions and Answers
 

Post a Comment

0 Comments